Opštine u Crnoj Gori suočavaju se sa ozbiljnim izazovima u pogledu finansijske održivosti, digitalizacije usluga i ravnomjernog regionalnog razvoja. Iako je zakonski okvir predvidio mehanizme zaštite lokalnih prihoda, u praksi se oni često ne primjenjuju, dok dodatne nadležnosti i troškovi dolaze sa državnog nivoa bez obezbijeđenih sredstava, kaže generalna sekretarka Zajednice opština Mišela Manojlović u intervjuu za portal Bankar. Manojlović ističe da Zajednica opština aktivno radi na jačanju kapaciteta lokalnih samouprava, pripremi projekata i obezbjeđivanju podrške kroz EU fondove i državne mehanizme. Upitana kakav je stav Zajednice opština prema velikim stranim investitorima poput Mohameda Alabara, s obzirom da opštine imaju različiti stavove, Manojlović navodi da Zajednica ne zauzima stav prema pojedinačnim slučajevima, već se zalaže za to da opštine imaju glas u odlučivanju o projektima koji direktno utiču na njihove zajednice.
Koji su ključni izazovi sa kojima se opštine suočavaju u pogledu finansijske održivosti i budžetskog planiranja?
Dok su neke opštine stabilnije, one manje razvijene, koje zavise od Egalizacionog fonda, teško opstaju. Najveći uticaj na opštine imali su zakoni koji regulišu lokalnu samoupravu, finansiranje, uređenje prostora, morsko dobro i poreski sistem, ali i mnogi drugi kojima su smanjeni prihodi opština ili povećani troškovi, kao što je Zakon o šumama. Iako je Zakonom o budžetu i fiskalnoj odgovornosti propisano pravo opštine na drugi adekvatan prihod kada se nacrtom nekog zakona oduzimaju ili umanjuju prihodi ili sprečava njihovo uvećanje, u praksi se ova obaveza ne sprovodi uvijek. Pokušaji države da nadoknadi gubitke kroz veći udio poreza na dohodak fizičkih lica i dodatne dotacije nisu dovoljni za siromašnije opštine. Osim toga, Zakon o porezu na nepokretnosti i Zakon o poreskoj administraciji omogućili su da pojedini advokati razviju čitav biznis od tipskih žalbi na poreska rješenja i da pustoše lokalne budžete, ne samo finansijski stabilnih opština, već i onih najmanjih. Takođe, opštine nemaju pravo na reprogram poreskih dugova, što ih stavlja u nepovoljan položaj u odnosui na druge poreske dužnike i može dovesti do blokade njihovih računa. Država im često prenosi nove nadležnosti bez novca da ih sprovedu, a dodatni troškovi nastaju i zbog zakona koji omogućavaju zloupotrebu prava na slobodan pristup informacijama.
Koliko je napredovala digitalizacija usluga na lokalnom nivou, i koje opštine prednjače u tom procesu?
Mnoge opštine i dalje imaju problem sa osnovnim digitalnim uslugama, kao što su onlajn plaćanje poreza, izdavanje dokumenata i podnošenje zahtjeva. Nedostatak povezanosti između državnih i lokalnih registara dodatno usporava rad i otežava pružanje usluga građanima. Zajednica opština, zajedno sa Glavnim gradom i resornim ministarstvima, aktivno radi na rješavanju ovih problema kako bi se digitalne usluge poboljšale.
Kako Zajednica opština sarađuje sa državnim institucijama u vezi sa planiranjem i sprovođenjem kapitalnih investicija na lokalnom nivou?
Finansiranje iz kapitalnog budžeta države je prema mišljenju naših članica, neadekvatno regulisano, bez jasnih kriterijuma za izbor predloga lokalnih infrastrukturnih projekata. Opštine dostavljaju svoje projekte Ministarstvu finansija najkasnije do 15. marta tekuće godine a Ministarstvo sačinjava Listu predloženih projekata i dostavlja je Komisiji za ocjenjivanje projekata, najkasnije do 1. maja za uključivanje u kapitalni budžet za narednu fiskalnu godinu. Opštine tek nakon utvrđivanja lista prioritetnih kapitalnih projekata ili čak predloga zakona o budžetu za narednu godinu saznaju koji će se projekti finansirati iz budžeta države. To je prilično kasno za bilo kakvu reakciju opština, zbog čega smo podnijeli Inicijativu za izmjenu Odluke o kapitalnom budžetu države i predložili da predstavnici opština prisustvuju sjednicama Komisije kako bi se u nekom razumnom roku moglo intervenisati u ispunjavanju kriterijuma za finansiranje prioritetnih kapitalnih projekata iz budžetadržave. Dobra praksa koja se primjenjuje prilikom donošenja godišnjeg zakona o budžetu uspostavljena je još od donošenja Zakona o finansiranju lokalne samouprave iz 2019. godine. Tada je, na inicijativu Zajednice opština, osnovan Fond za podršku opštinama za predfinansiranje donatorskih projekata koji funkcioniše po revolving modelu – opštinama se u vidu pozajmice opredijeljuju sredstva za predfinansiranje projekata koji se finansiraju iz donatorskih sredstava. Do kraja prošle godine opštine iz ovog fonda povukle oko 3,7 mil.€, a za ovu godinu je planirano 1,5 mil.€, što je svakako značajna podrška. Zajednica i ove godine finansira projektnu dokumentaciju opština iz sopstvenih sredstava za šta je obezbijđenop oko 700 hiljada €.
Da li postoji strategija za ravnomjerniji regionalni razvoj, i kako se ona odražava na manje razvijene opštine, posebno u sjevernom dijelu Crne Gore?
Znamo da je ovo pitanje koje decenijama opterećuje Crnu Goru, i zaista je paradoks da potencijalima bogat sjever nije dovoljno razvijen ni u pogledu njihove valorizacije niti u razvoju infrastrukture. Na ovakvo stanje uticala je prvenstveno centralizacija u odlučivanju i kratkoročni politički interesi. Opštinama trebaju ideje i podrška za intenzivnije korišćenje sopstvenih resursa za koje postoje veliki potencijali. Zajednica je 2024. godine sačinila projektni zadatak za izradu studije izvodljivosti povezivanja zdravstvenog turizma, posebno komplementarnih (tzv. alternativnih) metoda liječenja, sa ostalim oblicima turizma, organskom poljoprivrednom proizvodnjom, zaštitom životne sredine i zdravim stilovima života u svim crnogorskim opštinama, naročito u njihovom zaleđu, ali i na drugim lokacijama na kojima postoje prirodne pretpostavke za preventivu u zdravlju ili liječenje. To bi, uz intenzivnije povlačenje donatorskih sredstava i uvećanje sopstvenih prihoda, moglo usmjeriti lokalni razvoj ka brendiranju svih opština kao BIO Eko destinacija, zaustaviti trend depopulacije a turističku sezonu transformisati u turističku godinu, što vodi i otvaranju novih, održivih radnih mjesta van sistema lokalne uprave.
Koliko opštine koriste sredstva iz EU fondova i drugih međunarodnih izvora, i da li postoji podrška Zajednice u pripremi projekata i aplikacija?
Crna Gora je u predpristupnoj fazi za prijem u članstvo EU, pa su joj dostupni ograničeni fondovi kao što su instrumenti za pretpristupnu pomoć (IPA I IPARD) i Međunarodni fond za poljoprivredni razvoj (IFAD). Pored ovih fondova, opštinama su dostupni programi prekogranične saradnje (Interreg, Cross-Border Cooperation – CBC), Evropski regionalni fond za razvoj (ERDF), program EUROMED, fond EUKI (Klimatska inicijativa EU), Instrument za stabilnost i mir (ISP), norveški grantovi i bilateralni programi i sl. Tokom dosadašnje dvije IPA perspektive, crnogorske opštine su učestvovale u preko 167 projekata čija je vrijednost oko 124 miliona eura. Međutim, da bi povukle sredstva, opštine moraju imati uređene imovinske odnose, pripremljenu tendersku dokumentaciju, strateške planove, sredstva za predfinansiranje… U mnogim opštinama postoji ograničen broj zaposlenih koji se bave donatorskim projektima, što dovodi do preopterećenosti, nedovoljne specijalizacije i profesionalnog razvoja u ovoj oblasti. Jedna od prepreka za apliciranje otklonjena je kroz Fond za podršku opštinama za predfinansiranje donatorskih projekata koji sam već pominjala, a koji je ustanovljen na našu inicijativu.
Zajednica pruža podršku opštinama i sačinjavanjem Praktičnog vodiča za pisanje projekata za lokalne samouprave Jugoistočne Evrope, organizovanjem obuka lokalnih službenika i namještenika, obezbjeđenjem mentorstva na radnom mjestu za pripremu konkretne aplikacije određene opštine po njenom zahtjevu, uspostavljanjem Mreže opštinskih projekt menadžera koji obavljaju ove poslove radi razmjene znanja i iskustva. Od 2024. godine uspostavljena je i Mreža spoljnih eksperata sa referencama u ovoj oblasti koja se stavlja na raspolaganje opštinama za pripremu aplikacija i realizaciju odobrenih projekta posredstvom Zajednice.
Koji su najveći infrastrukturni i investicioni projekti u opštinama Crne Gore trenutno u fazi realizacije i koja opština prednjači kada je u pitanju razvoj infrastruktre, a koja je u začelju? Da li lokalne samouprave imaju dovoljno kapaciteta za privlačenje i upravljanje stranim direktnim investicijama?
Jedna od najvećih projekata na lokalnom nivou je postrojenje za prečišćavanj otpadnih voda u Podgorici što je i logično jer je riječ o najvećem gradu u državi. Međutim, sve opštine rade na unapređenju lokalne infrastrukture, kako bi poboljšale kvalitet života svojih građana ali se i pripremile za potencijalne investicije i povećale konkurentnost. Znamo da investicija nema bez planske dokumentacije. Pozitivna promjena je što su opštine ponovo dobile nadležnost za prostorno planiranje, što će im pomoći da brže pripremaju projekte i privlače investitore. Novi Zakon o planiranju prostora, na inicijativu Zajednice, omogućava i osnivanje zajedničkih agencija za planiranje, što može pomoći manjim opštinama.
Kakav je stav Zajednice opština Crne Gore prema velikim stranim investitorima poput Mohameda Alabara, s obrzirom da opštine imaju različite stavove, od entuzijastične podrške do otvorene rezerve?
Zajednica opština ne zauzima stav prema pojedinačnim investitorima. Njena uloga je da podrži opštine u zajedničkim interesima, jačanju kapaciteta i u komunikaciji sa državnim institucijama.
Da li je i koliko važno da se uvaži mišljenje opština kada su u pitanju veliki investicioni projekti i na koji način Zajednica opština može pomoći u balansiranju lokalnih interesa sa zahtjevima investitora?
Važno je da opštine imaju glas u donošenju odluka koje ih direktno pogađaju. Zajednica opština ima potpisane sporazume sa Vladom i Skupštinom, i zalaže se da se ta saradnja unaprijedi. Cilj je da se stvori zakonodavni okvir koji omogućava opštinama da planiraju razvoj u skladu sa svojim interesima i potrebama građana.
(Izvor: Bankar)
